Bình Ngô đại cáo (chữ Hán: 平吳大誥) là bài cáo viết bằng văn ngôn do Nguyễn Trãi soạn thảo vào mùa xuân năm 1428, thay lời Bình Định Vương Lê Lợi để tuyên cáo kết thúc việc giành chiến thắng trong cuộc kháng chiến với nhà Minh, khẳng định sự độc lập của nước Đại Việt. Đây được coi là bản Tuyên ngôn độc lập thứ 2 của Việt Nam, sau bài Nam quốc sơn hà. Bình Ngô đại cáo là tác phẩm văn học với chức năng hành chính quan trọng đối với lịch sử dân tộc Việt Nam và là tác phẩm có chất lượng văn học tốt đẹp.
Contents
Đặt tên tác phẩm
Hiểu về từ Bình Ngô
Chu Nguyên Chương, người sáng lập ra nhà Minh là người Hào Châu, xưa thuộc đất Ngô, đó là đất tổ của nhà Minh. Năm 1356, Chu Nguyên Chương xưng Ngô Quốc Công, 8 năm sau ông cải xưng Ngô Vương. Bởi vậy Ngô ở đây vừa là tước hiệu của Chu Nguyên Chương, vừa là nguồn gốc, quê cha đất tổ của Chu Nguyên Chương. Bình Ngô là bình tận gốc gác, giống nòi của giống họ Chu- Thái Tổ nhà Minh.
Hiểu về từ Đại cáo
Theo sách giáo khoa Văn học 10: Bình Ngô đại cáo dịch cho sát nghĩa là: tuyên cáo rộng rãi về việc dẹp yên giặc Ngô; rồi bổ sung thêm: bài này viết theo thể cáo.
Theo sách giáo khoa Văn học 9: Bình Ngô đại cáo là bài cáo có quy mô lớn, nói việc dẹp yên giặc Ngô.
Theo Nguyễn Đăng Na trong bài viết Bình Ngô đại cáo, một số vấn đề về chữ nghĩa:
- Hán ngữ đại từ điển giải thích: đại cáo [大誥] là tên một thiên trong sách Thượng Thư. Lời tựa thiên Đại cáo có đoạn: Vũ vương mất, Tam Giám cùng Hoài di làm phản. Chu Công giúp Thành Vương trừ bỏ nhà Ân, viết Đại cáo. Khổng truyện rằng, Trình bày đại đạo [大道] để cáo [誥] với thiên hạ(trần đại đạo dĩ cáo thiên hạ), nên lấy làm tên thiên, sau dùng để phiếm xưng những bài văn có tính chất điển cáo [典誥]. Như vậy, ban đầu, đại cáo [大誥] do hai chữ mang ý nghĩa quan trọng nhất trong mệnh đề trần đại đạo dĩ cáo thiên hạ ghép lại, dùng để gọi tên một thiên trong Kinh Thư, rồi thành từ cố định chỉ loại đặc biệt của thể cáo. Đấy là nghĩa thứ nhất gắn với thời Tây Chu của Trung Hoa cổ đại.
Theo ý này, Nguyễn Trãi nhân dịp chiến thắng quân Minh bày tỏ cho thiên hạ thấy cái đại đạo– đạo lý lớn nhất của Việt Nam là đem đại nghĩa thắng hung tàn, lấy chí nhân thay cường bạo. Đây là sợi chỉ đỏ xuyên suốt bài Bình ngô đại cáo; vừa là mục đích mà thiên Đại cáo ở sách Thượng thư hằng dương cao. Khi đi đánh Vũ Canh, Chu Thành Vương truyền Đại cáo, bình xong quân Minh, Lê Thái Tổ cũng tuyên đại cáo, tác giả muốn so sánh Lê Thái Tổ với Chu Thành Vương và muốn bài bình Ngô của thời đại vua Lê Thái Tổ mang ý nghĩa ngang tầm với thiên Đại cáo đánh Vũ Canh thời Tây Chu của Trung hoa cổ đại.
- Đại cáo còn có nghĩa thứ hai gắn với đương đại thời Minh. Nghĩa này cũng không kém phần quan trọng: Văn kiện pháp luật ban bố năm Hồng Vũ thứ 18 thời Minh gọi là Đại cáo. Hồng Vũ [洪武] là niên hiệu Minh Thái Tổ Chu Nguyên Chương [朱元璋] – người khai sáng ra nhà Minh, làm hoàng đế Trung Hoa những năm 1368 – 1398.
Nguyễn Trãi muốn thiên hạ thấy rằng, bài cáo là một văn kiện mang tính pháp luật, có ý nghĩa trọng đại, ngang với văn kiện pháp luật mà Minh Thái Tổ ban bố. Văn kiện của Chu Nguyên Chương tượng trưng cho uy quyền và công cụ bảo vệ nhà Minh, ở Việt Nam, Nguyễn Trãi thay lời vua Lê Thái Tổ dùng Đại cáo để tuyên bố bình Ngô thắng lợi và khẳng định sự độc của Đại Việt.
Bối cảnh
Năm 1427, quân khởi nghĩa Lam Sơn đánh tan 2 đạo viện binh của quân Minh do Liễu Thăng và Mộc Thạnh chỉ huy. Lê Thái Tổ sai người mang viên tướng bị bắt sống Hoàng Phúc, hai cái hổ phù, hai dấu đài ngân của quan Chinh Lỗ Phó Tướng Quân về thành Đông Quan cho Vương Thông biết. Vương Thông đang cố thủ trong thành Đông Quan biết viện binh đã bị thua, hoảng sợ viết thư xin hòa.
Lê Thái Tổ chấp thuận, sai sứ mang tờ biểu và vật phẩm sang nhà Minh, vua Minh sai quan Lễ Bộ Thị Lang là Lý Kỳ đưa chiếu sang phong cho Trần Cảo làm An Nam Quốc Vương, bỏ tòa Bố Chính và triệt quân về Tàu. Tháng chạp năm Đinh Mùi, Vương Thông theo lời ước với Bình Định Vương Lê Lợi, đem bộ binh qua sông Nhị Hà, còn thủy quân theo sau. Vì quân Minh tàn bạo, có người khuyên Lê Lợi đem quân mà giết hết đi, Lê Lợi không chấp thuận, cấp lương thảo và vật dụng cho quân Minh trở về. Năm 1428, Lê Lợi dẹp yên quân Minh, liền sai Nguyễn Trãi thay lời ngài làm tờ bá cáo cho thiên hạ biết.
Tờ cáo là một thông báo có người dân trong nước về việc đánh bại nhà Minh và sự khẳng định sự độc lập của Đại Việt. Nguyễn Trãi viết Bình Ngô đại cáo không chỉ tuyên bố độc lập, mà còn khẳng định sự bình đẳng của Đại Việt với Trung Quốc trong lịch sử từ trước đến nay và thể hiện nhiều ý tưởng về sự công bằng, vai trò của người dân trong lịch sử và cách giành chiến thắng của quân khởi nghĩa Lam Sơn. Ngoài ra, Nguyễn Trãi sử dụng Bình Ngô đại cáo để chứng minh tính chính nghĩa của cuộc khởi nghĩa Lam Sơn và trả lời câu hỏi tại sao quân khởi nghĩa Lam Sơn có thể chiến thắng quân đội nhà Minh đó là chính sách dựa vào nhân dân.
Nội dung
Bài Bình Ngô đại cáo là thông báo bằng văn bản và được viết theo thể văn biền ngẫu. Nguyên tác được viết bằng chữ Hán, và được các học giả như Ngô Tất Tố, Bùi Kỷ, Trần Trọng Kim dịch sang tiếng Việt. Kết cấu bài cáo gổm 5 đoạn:
- Đoạn 1: Từ đầu… đến Chứng cứ rành rành. : Khẳng định tư tưởng nhân nghĩa và chân lý về chủ quyền độc lập của quốc gia Đại Việt.
- Đoạn 2: Từ Vừa rồi… đến Trời đất chẳng dung tha. : Tố cáo và kết án tội ác tày trời của giặc Minh.
- Đoạn 3: Từ Ta đây… đến Lấy yếu chống mạnh, thường đánh bất ngờ: Hình ảnh của vị lãnh tụ nghĩa quân Lam Sơn và những khó khăn trong buổi đầu dấy nghiệp.
- Đoạn 4: Từ Rốt cuộc: Lấy đại nghĩa thắng hung tàn,… đến Mà cũng xưa nay chưa từng nghe thấy: Quá trình mười năm kháng chiến và thắng lợi vẻ vang.
- Đoạn 5: Phẩn còn lại: Khẳng định ý nghĩa to lớn của cuộc khởi nghĩa Lam Sơn và lời tuyên bố hoà bình.
Nguyên văn (Hán văn) “Bình Ngô đại cáo”
Tác giả
Sách Lam Sơn thực lục chép rằng:
“ Ngày mười bốn tháng tư, Nhà-vua lên ngôi Hoàng-đế, lấy niên hiệu là Thuận-thiên. Bèn sai Nguyễn-Trãi làm bài “Bình Ngô Đại Cáo ” — Lam Sơn thực lục, Nhà xuất bản Tân việt, 1956
Sách Đại Việt sử ký toàn thư chép:
“ Sau khi dẹp yên giặc Ngô, vua ban bố Đại cáo khắp thiên hạ. Toàn văn bài Đại cáo như sau ” — Đại Việt sử ký toàn thư, Bản kỷ, chương X
Kết thúc bài cáo, sách có lời chua rằng (Bản Đại cáo này do văn thần Nguyễn Trãi soạn)
Theo sách Việt Giám Thông Khảo Tổng Luận, soạn giả Lê Tung khi bình về vua Lê Thái Tổ, Lê Tung viết rằng: Bình Ngô Đại Cáo không câu nào không là lời nhân nghĩa, trung tín; Lam Sơn Thực Lục không chỗ nào không là đạo tu tề trị bình.
Ý nghĩa
Bình Ngô đại cáo là tác phẩm văn học chức năng hành chính quan trọng không chỉ đối với lịch sử dân tộc Việt Nam mà còn có ý nghĩa quan trọng đối với tiến trình phát triển văn học sử Việt Nam. Trong tác phẩm này, tác giả đã kết hợp một cách uyển chuyển giữa tính chân xác lịch sử với chất sử thi anh hùng ca qua lối văn biền ngẫu mẫu mực của một ngọn bút tài hoa uyên thâm Hán học. Chính vì thế, Bình Ngô đại cáo đã trở thành tác phẩm cổ điển sớm đi vào sách Giáo khoa từ Phổ thông cơ sở đến Phổ thông trung học và được giảng dạy ở tất cả các trường Cao đẳng, Đại học ngành khoa học xã hội – nhân văn ở Việt Nam.
Nguyên bản chữ Hán và phiên âm Hán Việt
Nguyên bản chữ Hán Phiên âm Hán Việt
Bản dịch của Trần Trọng Kim
Việc nhân-nghĩa cốt ở yên dân, quân điếu phạt chỉ vì khử bạo. Như nước Việt từ trước, vốn xưng văn-hiến đã lâu. Sơn-hà cương-vực đã chia, phong-tục bắc nam cũng khác. Từ Đinh, Lê, Lý, Trần, gây nền độc-lập; cùng Hán, Đường, Tống, Nguyên, hùng-cứ một phương. Dẫu cường nhược có lúc khác nhau, song hào-kiệt đời nào cũng có.
Vậy nên:
Lưu Cung sợ uy mất vía, Triệu Tiết nghe tiếng giật mình. Cửa Hàm Tử giết tươi Toa Đô, sông Bạch Đằng bắt sống Ô Mã. Xét xem cổ tích, đã có minh trưng.
Vừa rồi:
Vì họ Hồ chính-sự phiền-hà, để trong nước nhân-dân oán bạn. Quân cuồng Minh đã thừa cơ tứ ngược, bọn gian-tà còn bán nước cầu vinh. Nướng dân đen trên ngọn lửa hung-tàn, vùi con đỏ xuống dưới hầm tai-vạ. Chước dối đủ muôn nghìn khóe, ác chứa ngót hai mươi năm. Bại nhân-nghĩa, nát cả càn-khôn, nặng khoa-liễm vét không sơn trạch. Nào lên rừng đào mỏ, nào xuống bể mò châu, nào hố bẫy hươu đen, nào lưới dò chim sả. Tàn-hại cả côn-trùng thảo-mộc; nheo-nhóc thay quan quả điên-liên. Kẻ há miệng, đứa nhe răng, máu mỡ bấy no-nê chưa chán. Nay xây nhà, mai đắp đất, chân tay nào phục-dịch cho vừa. Nặng-nề về những nỗi phu-phen, bắt-bớ mất cả nghề canh-cửi. Độc-ác thay! trúc rừng không ghi hết tội; dơ-bẩn thay ! nước bể không rửa sạch mùi. Lẽ nào trời đất tha cho, ai bảo thần-nhân nhịn được.
Ta đây:
Núi Lam-sơn dấy nghĩa, chốn hoang-dã nương mình. Ngắm non sông căm nỗi thế thù, thề sống chết cùng quân nghịch-tặc. Đau lòng nhức óc, chốc là mười mấy nắng mưa; nếm mật nằm gai, há phải một hai sớm tối. Quên ăn vì giận, sách lược-thao suy-xét đã tinh; ngẫm trước đến nay, lẽ hưng-phế đắn-đo càng kỹ. Những trằn-trọc trong cơn mộng-mị, chỉ băn-khoăn một nỗi đồ-hồi. Vừa khi cờ nghĩa dấy lên, chính lúc quân thù đang mạnh.
Lại ngặt vì:
Tuấn-kiệt như sao buổi sớm, nhân-tài như lá mùa thu. Việc bôn-tẩu thiếu kẻ đỡ-đần, nơi duy-ác hiếm người bàn-bạc. Đôi phen vùng-vẫy, vẫn đăm-đăm con mắt dục đông; mấy thủa đợi-chờ, luống đằng-đẵng cỗ xe hư tả. Thế mà trông người, người càng vắng-ngắt, vẫn mịt-mờ như kẻ vọng dương; thế mà tự ta, ta phải lo toan, thêm vội-vã như khi chửng-nịch. Phần thì giận hung-đồ ngang-dọc, phần thì lo quốc-bộ khó-khăn. Khi Linh-sơn lương hết mấy tuần; khi Khôi-huyện quân không một lữ. Có lẽ trời muốn trao cho gánh nặng, bắt trải qua bách chiết thiên ma; cho nên ta cố-gắng gan bền, chấp hết cả nhất sinh thập tử. Múa đầu gậy, ngọn cờ phất-phới, ngóng vân-nghê bốn cõi đan hồ. Mở tiệc quân, chén rượu ngọt-ngào, khắp tướng-sĩ một lòng phụ tử. Thế giặc mạnh, ta yếu mà ta địch nổi; quân giặc nhiều, ta ít mà ta được luôn.
Dọn hay:
Đem đại nghĩa để thắng hung-tàn, lấy chí nhân mà thay cường-bạo. Trận Bồ-đằng sấm vang sét dậy, miền Trà-lân trúc phá tro bay. Sĩ-khí đã hăng, quân thanh càng mạnh. Trần Trí, Sơn Thọ mất vía chạy tan; Phương Chính, Lý An tìm đường trốn-tránh. Đánh Tây-kinh phá tan thế giặc, lấy Đông-đô thu lại cõi xưa. Dưới Ninh-kiều máu chảy thành sông; bến Tụy-động xác đầy ngoài nội. Trần Hiệp đã thiệt mạng, Lý Lương lại phơi thây. Vương thông hết cấp lo lường, Mã Anh khôn đường cứu đỡ. Nó đã trí cùng lực kiệt, bó tay không biết tính sao; ta đây mưu phạt tâm công, chẳng đánh mà người chịu khuất. Tưởng nó phải thay lòng đổi dạ, hiểu lẽ tới lui; ngờ đâu còn kiếm kế tìm phương, gây mầm tội-nghiệt. Cậy mình là phải, chỉ quen đổ vạ cho người; tham công một thời, chẳng bỏ bày trò dơ-duốc. Đến nỗi đứa trẻ ranh như Tuyên-đức, nhàm võ không thôi; lại sai đồ nhút-nhát như Thạnh, Thăng, đem dầu chữa cháy. Năm đinh-mùi tháng chín, Liễu Thăng từ Khâu-ôn tiếng sang; lại năm nay tháng mười, Mộc Thạnh tự Vân-nam kéo đến. Ta đã điều binh giữ hiểm để ngăn lối Bắc-quân; ta lại sai tướng chẹn ngang để tuyệt đường lương-đạo. Mười tám, Liễu Thăng thua ở Chi-lăng, hai mươi, Liễu Thăng chết ở Mã-yên. Hai-mươi-lăm, Lương Minh trận vong; hai-mươi-tám, Lý Khánh tự vẫn. Lưỡi dao ta đang sắc, ngọn giáo giặc phải lùi. Lại thêm quân bốn mặt vây thành, hẹn đến rằm tháng mười diệt tặc. Sĩ-tốt ra oai tì hổ, thần-thứ đủ mặt trảo nha. Gươm mài đá, đá núi cũng mòn; voi uống nước, nước sông phải cạn. Đánh một trận sạch không kình-ngạc, đánh hai trận tan-tác chim-muông. Cơn gió to trút sạch lá khô, tổ kiến hổng sụt toang đê cũ. Thôi Tụ phải quì mà xin lỗi, Hoàng Phúc tự trói để ra hàng. Lạng-giang, Lạng-sơn thây chất đầy đường, Xương-giang, Bình-than máu trôi đỏ nước. Gớm-ghê thay ! sắc phong-vân cũng đổi; thảm-đạm thay ! sáng nhật-nguyệt phải mờ. Binh Vân-nam nghẽn ở Lê-hoa, sợ mà mất mật; quân Mộc Thạnh tan chưn Cần-trạm, chạy để thoát thân. Suối máu Lãnh-câu, nước sông rền-rĩ; thành xương Đan-xá, cỏ nội đầm-đìa. Hai mặt cứu binh, cắm đầu trốn chạy; các thành cùng khấu, cởi giáp xuống đầu. Bắt tướng giặc mang về, nó đã vẫy đuôi phục tội; thể lòng trời bất sát, ta cũng mở đường hiếu sinh. Mã Kỳ, Phương Chính, cấp cho năm trăm chiếc thuyền, ra đến bể chưa thôi trống ngực. Vương Thông, Mã Anh, phát cho vài nghìn cỗ ngựa, về đến Tàu còn đổ mồ-hôi. Nó đã sợ chết cầu hòa, ngỏ lòng thú-phục; ta muốn toàn quân là cốt, cả nước nghỉ-ngơi.
Thế mới là mưu-kế thật khôn, vả lại suốt xưa nay chưa có. Giang-san từ đây mở mặt, xã-tắc từ đầy vững nền. Nhật-nguyệt hối mà lại minh, càn-khôn bĩ mà lại thái. Nền vạn thế xây nên chăn-chắn, thẹn nghìn thu rửa sạch làu-làu. Thế là nhờ trời đất tổ-tông khôn-thiêng che-chở, giúp-đỡ cho nước ta vậy.
Than ôi!
Vẫy-vùng một mảng nhung-y nên công đại-định, phẳng-lặng bốn bề thái-vũ mở hội vĩnh-thanh. Bá-cáo xa gần, ngỏ cùng cho biết.
Bản dịch của Ngô Tất Tố
Thay trời hành hoá, hoàng thượng truyền rằng.Từng nghe:Việc nhân nghĩa cốt ở yên dânQuân điếu phạt trước lo trừ bạoNhư nước Đại Việt ta từ trướcVốn xưng nền văn hiến đã lâuNúi sông bờ cõi đã chiaPhong tục Bắc Nam cũng khácTừ Triệu, Đinh, Lý, Trần bao đời xây nền độc lậpCùng Hán, Đường, Tống, Nguyên mỗi bên hùng cứ một phươngTuy mạnh yếu có lúc khác nhauSong hào kiệt thời nào cũng có.Cho nên:Lưu Cung tham công nên thất bại,Triệu Tiết thích lớn phải tiêu vong,Cửa Hàm tử bắt sống Toa ĐôSông Bạch Đằng giết tươi Ô MãViệc xưa xem xét,Chứng cớ còn ghi.Vừa rồi:Nhân họ Hồ chính sự phiền hà,Để trong nước lòng dân oán hận.Quân cuồng Minh thừa cơ gây hoạ,Bọn gian tà bán nước cầu vinh.Nướng dân đen trên ngọn lửa hung tàn,Vùi con đỏ xuống dưới hầm tai vạ.Dối trời lừa dân đủ muôn ngàn kế,Gây binh kết oán trải hai mươi năm.Bại nhân nghĩa nát cả đất trời,Nặng thuế khoá sạch không đầm núi.Người bị ép xuống biển dòng lưng mò ngọc, ngán thay cá mập thuồng luồng.Kẻ bị đem vào núi đãi cát tìm vàng, khốn nỗi rừng sâu, nước độc.Vét sản vật, bắt chim trả, chốn chốn lưới chăng,Nhiễu nhân dân, bẫy hươu đen, nơi nơi cạm đặt.Tàn hại cả giống côn trùng cây cỏ,Nheo nhóc thay kẻ goá bụa khốn cùng.Thằng há miệng, đứa nhe răng, máu mỡ bấy no nê chưa chán ;Nay xây nhà, mai đắp đất, chân tay nào phục dịch cho vừa.Nặng nề những núi phu phen,Tan tác cả nghề canh cửi.Độc ác thay, trúc Nam Sơn không ghi hết tội,Dơ bẩn thay, nước Đông Hải không rửa sạch mùi.Lẽ nào trời đất dung tha,Ai bảo thần nhân chịu được?Ta đây:Núi Lam sơn dấy nghĩaChốn hoang dã nương mìnhNgẫm thù lớn há đội trời chungCăm giặc nước thề không cùng sốngĐau lòng nhức óc, chốc đà mười mấy năm trờiNếm mật nằm gai, há phải một hai sớm tối.Quên ăn vì giận, sách lược thao suy xét đã tinh,Ngẫm trước đến nay, lẽ hưng phế đắn đo càng kỹ.Những trằn trọc trong cơn mộng mị,Chỉ băn khoăn một nỗi đồ hồiVừa khi cờ nghĩa dấy lên,Chính lúc quân thù đang mạnh.Lại ngặt vì:Tuấn kiệt như sao buổi sớm,Nhân tài như lá mùa thu,Việc bôn tẩu thiếu kẻ đỡ đần,Nơi duy ác hiếm người bàn bạc,Tấm lòng cứu nước, vẫn đăm đăm muốn tiến về Đông,Cỗ xe cầu hiền, thường chăm chắm còn dành phía tả.Thế mà:Trông người, người càng vắng bóng, mịt mù như nhìn chốn bể khơi.Tự ta, ta phải dốc lòng, vội vã hơn cứu người chết đuối.Phần vì giận quân thù ngang dọc,Phần vì lo vận nước khó khăn,Khi Linh Sơn lương hết mấy tuần,Lúc Khôi Huyện quân không một đội.Trời thử lòng trao cho mệnh lớnTa gắng trí khắc phục gian nan.Nhân dân bốn cõi một nhà, dựng cần trúc ngọn cờ phấp phớiTướng sĩ một lòng phụ tử, hoà nước sông chén rượu ngọt ngào.Thế trận xuất kỳ, lấy yếu chống mạnh,Dùng quân mai phục, lấy ít địch nhiều.Trọn hay:Đem đại nghĩa để thắng hung tàn,Lấy chí nhân để thay cường bạo.Trận Bồ Đằng sấm vang chớp giật,Miền Trà Lân trúc chẻ tro bay.Sĩ khí đã hăngQuân thanh càng mạnh.Trần Trí, Sơn Thọ nghe hơi mà mất vía,Lý An, Phương Chính, nín thở cầu thoát thân.Thừa thắng đuổi dài, Tây Kinh quân ta chiếm lại,Tuyển binh tiến đánh, Đông Đô đất cũ thu về.Ninh Kiều máu chảy thành sông, tanh trôi vạn dặmTuỵ Động thây chất đầy nội, nhơ để ngàn năm.Phúc tâm quân giặc Trần Hiệp đã phải bêu đầuMọt gian kẻ thù Lý Lượng cũng đành bỏ mạng.Vương Thông gỡ thế nguy, mà đám lửa cháy lại càng cháyMã Anh cứu trận đánh mà quân ta hăng lại càng hăng.Bó tay để đợi bại vong, giặc đã trí cùng lực kiệt,Chẳng đánh mà người chịu khuất, ta đây mưu phạt tâm công.Tưởng chúng biết lẽ ăn năn nên đã thay lòng đổi dạNgờ đâu vẫn đương mưu tính lại còn chuốc tội gây oan.Giữ ý kiến một người, gieo vạ cho bao nhiêu kẻ khác,Tham công danh một lúc, để cười cho tất cả thế gian.Bởi thế:Thằng nhãi con Tuyên Đức động binh không ngừngĐồ nhút nhát Thạnh, Thăng đem dầu chữa cháyĐinh mùi tháng chín, Liễu Thăng đem binh từ Khâu Ôn kéo lạiNăm ấy tháng mười, Mộc Thạnh chia đường từ Vân Nam tiến sang.Ta trước đã điều binh thủ hiểm, chặt mũi tiên phongSau lại sai tướng chẹn đường, tuyệt nguồn lương thựcNgày mười tám, trận Chi Lăng, Liễu Thăng thất thếNgày hai mươi, trận Mã Yên, Liễu Thăng cụt đầuNgày hăm lăm, bá tước Lương Minh đại bại tử vongNgày hăm tám, thượng thư Lý Khánh cùng kế tự vẫn.Thuận đà ta đưa lưỡi dao tung pháBí nước giặc quay mũi giáo đánh nhauLại thêm quân bốn mặt vây thànhHẹn đến giữa tháng mười diệt giặcSĩ tốt kén người hùng hổBề tôi chọn kẻ vuốt nanhGươm mài đá, đá núi cũng mònVoi uống nước, nước sông phải cạn.Đánh một trận, sạch không kình ngạcĐánh hai trận tan tác chim muông.Cơn gió to trút sạch lá khô,Tổ kiến hổng sụt toang đê vỡ.Đô đốc Thôi Tụ lê gối dâng tờ tạ tội,Thượng thư Hoàng Phúc trói tay để tự xin hàng.Lạng Giang, Lạng Sơn, thây chất đầy đườngXương Giang, Bình Than, máu trôi đỏ nướcGhê gớm thay! Sắc phong vân phải đổi,Thảm đạm thay! Ánh nhật nguyệt phải mờBị ta chặn ở Lê Hoa, quân Vân Nam nghi ngờ khiếp vía mà vỡ mật!Nghe Thăng thua ở Cần Trạm, quân Mộc Thạnh xéo lên nhau chạy để thoát thân.Suối Lãnh Câu, máu chảy thành sông, nước sông nghẹn ngào tiếng khócThành Đan Xá, thây chất thành núi, cỏ nội đầm đìa máu đen.Cứu binh hai đạo tan tành, quay gót chẳng kịp,Quân giặc các thành khốn đốn, cởi giáp ra hàngTướng giặc bị cầm tù, như hổ đói vẫy đuôi xin cứu mạngThần Vũ chẳng giết hại, thể lòng trời ta mở đường hiếu sinhMã Kỳ, Phương Chính, cấp cho năm trăm chiếc thuyền, ra đến biển mà vẫn hồn bay phách lạc,Vương Thông, Mã Anh, phát cho vài nghìn cỗ ngựa, về đến nước mà vẫn tim đập chân run.Họ đã tham sống sợ chết mà hoà hiếu thực lòngTa lấy toàn quân là hơn, để nhân dân nghỉ sức.Chẳng những mưu kế kì diệuCũng là chưa thấy xưa nayXã tắc từ đây vững bềnGiang sơn từ đây đổi mớiCàn khôn bĩ rồi lại tháiNhật nguyệt hối rồi lại minhNgàn năm vết nhục nhã sạch làuMuôn thuở nền thái bình vững chắcÂu cũng nhờ trời đất tổ tông linh thiêng đã lặng thầm phù trợ;Than ôi!Một cỗ nhung y chiến thắng,Nên công oanh liệt ngàn nămBốn phương biển cả thanh bình,Ban chiếu duy tân khắp chốn.Xa gần bá cáo,Ai nấy đều hay.
Bản dịch của Mạc Bảo Thần
Thay Trời giáo-hóa, Hoàng-thượng truyền rằng:Làm việc trọng nhân vì nghĩa, cốt là yêu đám lương-dân.Cất quân hỏi tội, cứu đời, trước phải trừ loài tàn-bạo!Thử xét nước nhà: Đại Việt.Vốn là xứ-sở văn-minh.Cõi bờ của sông, núi đã chia.Phong-tục của Bắc, Nam cũng khác.Từ Triệu, Đinh, Lý, Trần, đã dựng thành một nước;Cùng Hán, Đường, Tống, Nguyên, đều làm chúa một phương.Dù mạnh yếu có lúc không đều;Nhưng hào-kiệt chưa đời nào thiếu!Cho nên: Triệu Tiết thích lớn mà mau mất!Lưu Cung tham công mà hóa thua!Mã Nhi đã chết ở bể Bạch-đằng!Toa Đô lại tù ở ải Hàm-tử!Xét về đời trước,Gương đã rõ ràng!Gần đây vì họ Hồ phép ngặt, lệnh phiền;Đến nỗi khiến dân nước lòng lìa, dạ oán.Giặc Minh dòm-dỏ, bèn mượn thế tàn dân!Lũ nịnh gian-tham, nỡ cam lòng bán nước!Đẩy con đỏ xuống hang tối!Thui dân đen bằng lửa nồng!Dối trời, lừa người, mẹo bày ra có nghìn muôn cách!Tràn quân, gây chuyện, ác chứa lại ngót hai mươi năm!Trái nghĩa, hại nhân, lẽ Trời Đất tưởng chừng tắt hẳn!Thu nhiều, lấy nặng, lợi núi, chầm, vét chẳng sót đâu!Kẻ khai mỏ vàng thì đào non, đãi cát, mà nước độc dám nài.Người lấy ngọc trai thì lặn biển dấn thân mà rồng thiêng chẳng quản.Giết-hại vật thì dệt ra lưới bắt chim trả!Quấy rối dân thì đặt ra bẫy bắt hươu đen!Bọn long-đong côi-cút, đều không tìm được chỗ nương thân!Dù sâu, bọ, cỏ, cây, cũng không biết có ngày vui sống!Béo nanh, miệng, bao phường kiệt-kiệt, rút-bòn máu-mủ sinh-linh!Đẹp đền-đài khắp ngã công, tư, hoài-phí công trình xây-dựng.Nơi châu-quận, thuế-sưu nặng lắm!Miền nhà quê khung-cửi sạch không!Tháo biển Đông cho cạn sông, không đủ để gột hết dơ!Chặt núi Nam cho trụi tre, không đủ để chép hết tội!Thần, Dân đều phải căm giận!Trời, Đất, lẽ nào cớ đúng!Ta, cất bước núi Lam:Nương thân nội cỏ.Nghĩ thù nước, Trời không chung đội!Thề giặc ngoài, thế chẳng sống đôi!Vò đầu, nát ruột, kể đã hơn mười năm!Nếm mật, nằm chông, nào phải mới một sớm!Quên bữa chỉ vì lòng tức-bực, sách lược-thao thường vẫn đọc, bàn.Theo xưa mà nghiệm việc đời nay, lẽ hưng-phế kỹ-càng suy-xét.Tấm lòng khôi-phục.Thức, ngủ không quên!Quân nghĩa ta mới nổi lúc đầu,Thế giặc nó chính đương còn mạnh.Khốn nổi: tuấn-kiệt như sao buổi sớm!Nhân-tài như lá mùa thu!Bên mình thua, chạy, đã thiếu tay sai;Trong trướng tính-toan lại ít người giúp.Nhưng sốt ruột cứu bầy dân-chúng, thường bồn-chồn muốn đánh sang Đông;Nên sắp xe đợi bậc hiền-tài, vẫn thành-kính bỏ không phía Tả.Thế nhưng: mờ-mịt như trông ra bể, người có thấy ai!Vội vàng hơn vớt đắm đò, ta nào nản dạ!Giận lũ giặc chưa đến ngày tuyệt diệt!Thương nước-nhà còn đương bước long-đong!Cơm Linh-sơn chịu thiếu hàng tuần!Quân Côi-huyện không còn thành đội!Chắc trời muốn thử người để giao cho công-việc;Nên Ta càng gắng chí, để vượt khỏi gian-nan!Vỉ bẻ làm cờ, dân cầy-cuốc nổi theo tứ phía!Rượu hòa thêm nước, quân cha-con vốn dốc một lòng!Đánh người hoặc nhân lúc hở cơ, yếu đè được mạnh!Bày kế thường đặt quân mai phục, ít địch nổi nhiều.Rút lại: lấy đại-nghĩa mà diệt lũ hung-tàn;Lấy chí-nhân mà thay được phường cường-bạo.Quân Đồ-bằng sấm vang, chớp nhoáng!Giặc Trà-lạn nứa chẻ, tro bay!Hăng-hái vì thế tăng thêm;Tiếng-tăm từ đó lừng-lẫy!Lũ Trần Trí, Sơn Thọ, vía tan theo gió!Bọn Lý An, Phương Chính, sống tạm từng hơi!Thừa thắng đuổi dà, chiếm-cứ được thành Tây-kinh trước.Kén tài tiến đánh, thu phục hết đất Đông-đô xưa!Ninh-kiều máu chảy thành sông, tanh lây muôn dặm!Tốt-động thây nằm đầy nội, để thối nghìn thu!Lý Lương là sâu mọt dân, ta đã đem phanh xác!Trần Hiệp là tay chân quân giặc, cũng bị bêu đầu!Vương Thông dẹp loạn mà nơi cháy lại cháy thêm.Mã Ánh gỡ đòn mà kẻ giận càng giận dữ!Trí đã cùn, sức đã kiệt, chúng bó tay đợi chết biết sao!Phá bằng mưu, công bằng lòng, ta không đánh mà được là thế.Tưởng chúng tất biết nghĩ và đổi bụng-dạ.Nào ngờ còn gây chuyện để thêm tội-tình.Gieo tai-vạ cho kẻ khác, chỉ chấp theo ý-kiến riêng mình.Làm trò cười cho người đời, bởi tham được thành công chốc lát.Xui-khiến thằng nhãi ranh Tuyên đức, không chán dụng binh!Bèn sai phường tướng khổ Thạnh, Thăng, đem dầu chữa cháy!Tháng chín Đinh-mùi Liễu Thăng tự dẫn quân do Ôn-khâu tiến đánh.Tháng mười năm ấy, Mộc Thạnh cũng chia ngả từ Vân-nam kéo sang.Ta: Trước đã kén quân phục nấp nơi hiểm-yếu, đánh cho tan đội tiên-phong.Sau lại cho kỳ-binh chẹn lối đi về, cắt cho đứt đường lương-thực.Ngày mười-tám, mắc mưu ở ải Chi-lăng, Liễu Thăng đã bị ta đánh bại!Ngày hai-mươi, thua trận ở núi Yên-ngựa, Liễu Thăng lại bị ta chém đầu!Ngay hai mươi lăm, Bảo-định-bá là Lương Minh, trận vỡ phải liều mình.Ngày hai mươi tám, Thượng thư Tào là Lý Khánh kế cùn tự đâm cổ!Ta đã tiến đâu được đấy!Nó liền giở giáo đánh nhau,Kế đó thêm quân bốn mặt để bao vây!Hẹn đến trung tuần tháng mười là diệt hết!Bèn sai các tướng nanh-vuốt,Đem theo những lính hùm-beo,Voi uống mà cạn nước sông!Dao mà đủ lở đá núi!Một trận mà băm kình, chém ngạc!Hai trận mà xẩy nghé, tan đàn!Tưới tổ kiến bằng thế nước tràn!Rung lá khô bằng làn gió mạnh.Đô-đốc Thôi Tụ quỳ gối mà đưa lễ;Thượng-thư Hoàng Phúc, trơ mặt mà nộp mình!Xác chết đầy cả đường Lạng-sơn, Lạng-giang!Máu chảy đỏ cả nước Bình-than, Xương-thủy!Muôn dặm gió, mây, đổi màu ảm-đạm!Hai vầng nhật, nguyệt, ánh-sáng lu mờ!Quân Vân-nam bị ta chẹn lối ở Lê-quan, tự ngờ sợ, bàng-hoàng, mà vỡ cả mật!Bọn Mộc Thạnh bị ta đánh bại ở Cần-trạm, tự giầy xéo, tan vỡ, chỉ thoát được thân!Lãnh-câu máu chảy trôi chầy, nước sông khóc thảm!Đan-xá thây chồng bằng núi, cỏ nội đẫm hồng!Quân cứu hai đường, chưa kịp quanh chân đã vỡ!Giặc tàn các ngả, cùng nhau cởi giáp xin hàng!Tướng giặc bị tù, thú sa bẫy đã vẫy đuôi xin mạng!Oai thần không giết, Trời chí công nên mở lượng hiếu sinh!Bọn Tham-tướng Phương Chính, Nội-quan Mã Kỳ, cấp trước cho hơn năm trăm thuyền, vượt bể rồi mà vẫn hồn xiêu, vía lạc.Bọn Tổng-binh Vương Thông, Tham-chính Mã Ánh, về nước rồi mà còn lòng khiếp người run!Nó đã tham sống, sợ chết, mà thực bụng giảng hòa.Ta lấy toàn quân là hơn, để cho dân nghỉ sức.Chẳng những mưu-kế thực sâu-xa tột bực!Mà cũng xưa nay chưa nghe thấy bao giờ!Non sông rày đã khác xưa!Xã-tắc từ đây yên vững!Ánh Ác, Thỏ tối rồi lại sáng!Lẽ Kiền-khôn cùng mãi phải thông!Để gây-dựng nền thái-bình cho muôn đời!Để gội-rửa nhục vô-cùng cho cả nước!Cũng là nhờ Trời, Đất, Tổ-tông linh-thiêng, đã ngấm-ngầm phù-hộ mà được như thế này!Than ôi! Mảng giáp dẹp yên hết cả, gây được nên công-nghiệp phi thường.Bốn phương phẳng-lặng từ nay, bảo cho biết cuộc đời đổi mới.Bá cáo thiên-hạ,Đâu đấy đều hay!
Bản dịch của Bùi Kỷ
Tượng mảng:Việc nhân-nghĩa cốt ở yên dân,Quân điếu-phạt chỉ vì khử bạo,Như nước Việt ta từ trước,Vốn xưng văn-hiến đã lâu,Sơn-hà cương-vực đã chia,Phong-tục bắc nam cũng khác.Từ Đinh, Lê, Lý, Trần, gây nền độc-lập,Cùng Hán, Đường, Tống, Nguyên, hùng-cứ một phương,Dẫu cường nhược có lúc khác nhau,Song hào-kiệt đời nào cũng có.Vậy nênLưu Cung sợ uy mất vía,Triệu Tiết nghe tiếng giật mình,Cửa Hàm-tử giết tươi Toa Đô,Sông Bạch-đằng bắt sống Ô Mã,Xét xem cổ-tích,Đã có minh-trưng,Vừa rồiVì họ Hồ chính-sự phiền-hà,Để trong nước nhân-dân oán bạn,Quân cường Minh đã thừa-cơ tứ ngược,Bọn gian-tà còn bán nước cầu vinh,Nướng dân đen trên ngọn lửa hung-tàn,Vùi con đỏ xuống dưới hầm tai-vạ.Chước dối đủ muôn nghìn khoé,Ác chứa ngót hai mươi năm.Bại nhân-nghĩa nát cả càn-khôn,Nặng khóa-liễm vét không sơn-trạchNào lên rừng đào mỏ, nào xuống bể mò châu,Nào hố bẫy hươu đen, nào lưới dò chim trả,Tàn-hại cả côn-trùng thảo-mộc,Nheo-nhóc thay! quan quả diên liênKẻ há miệng, đứa nhe răng, máu mỡ bấy! no-nê chưa chán,Nay xây nhà, mai đắp đất, chân tay nào phục-dịch cho vừa,Nặng-nề về những nỗi phu-phen,Bắt-bớ mất cả nghề canh-cửi.Độc-ác thay! trúc rừng không ghi hết tội,Dơ-bẩn thay! nước bể khôn rửa sạch mùi,Lẽ nào trời đất tha cho,Ai bảo thần-nhân nhịn được.Ta đây:Núi Lam-sơn dấy nghĩa,Chốn hoang-dã nương mình,Ngắm non sông căm nổi thế thù,Thề sống chết cùng quân nghịch-tặc,Đau lòng nhức óc, chốc là mười mấy nắng mưa,Nếm mật nằm gai, há phải một hai sớm tối,Quên ăn vì giận, sách lược-thao suy-xét đã tinh,Ngẫm trước đến nay, lẽ hưng-phế đắn-đo càng kỹ.Những trằn-trọc trong cơn mộng-mị,Chỉ băn-khoăn một nỗi đồ hồi.Vừa khi cờ nghĩa dấy lên,Chính lúc quân thù đang thịnh.Lại ngặt vì:Tuấn-kiệt như sao buổi sớm,Nhân-tài như lá mùa thu,Việc bôn-tẩu thiếu kẻ đỡ-đần,Nơi duy ác hiếm người bàn-bạc.Đôi phen vùng-vẫy, vẫn đăm-đăm con mắt dục đôngMấy thủa đợi chờ, luống đằng-đẵng cỗ xe hư-tả,Thế mà trông người, người càng vắng ngắt, vẫn mịt-mù như kẻ vọng dương,Thế mà tự ta, ta phải lo toan, thêm vội-vã như khi chửng nịch,Phần thì giận hung-đồ ngang-dọc,Phần thì lo quốc-bộ khó-khăn,Khi Linh-sơn lương hết mấy tuần,Khi Khôi-huyện quân không một đội,Có lẽ trời muốn trao cho gánh nặng, bắt trải qua bách chiết thiên ma,Cho nên ta cố gắng gan bền, chấp hết cả nhất sinh thập tử.Múa đầu gậy ngọn cờ phất-phới, ngóng vân-nghê bốn cõi đan hồ,Mở tiệc quân chén rượu ngọt-ngào, khắp tướng-sĩ một lòng phụ-tử.Thế giặc mạnh, ta yếu mà ta địch nổi,Quân giặc nhiều, ta ít mà ta được luôn.Dọn hay:Đem đại nghĩa để thắng hung-tàn,Lấy chí nhân mà thay cường-bạo.Trận Bồ-đằng sấm vang sét dậy,Miền Trà-lân trúc phá tro bay,Sĩ-khí đã hăng,Quân-thanh càng mạnh,Trần Trí, Sơn Thọ, mất vía chạy tan.Phương Chính, Quý An tìm đường trốn-tránh.Đánh Tây-kinh phá tan thế giặc.Lấy Đông-đô thu lại cõi xưa,Dưới Ninh-kiều máu chảy thành sông,Bến Tụy-động xác đầy ngoài nội.Trần Hiệp đã thiệt mạng,Lý Lương lại phơi thây.Vương Thông hết cấp lo-lường,Mã Anh khôn đường cứu-đỡNó đã trí cùng lực kiệt, bó tay không biết tính sao,Ta đây mưu phạt tâm công, chẳng đánh mà người chịu khuất.Tưởng nó đã thay lòng đổi dạ, biết lẽ tới lui,Ngờ đâu còn kiếm kế tìm phương, gây mầm tội-nghiệt.Cậy mình là phải, chỉ quen đổ vạ cho người,Tham công một thời, chẳng bỏ bày trò dở-duốc.Đến nỗi đứa trẻ con như Tuyên-đức, nhàm võ không thôi.Lại sai đồ nhút-nhát như Thạnh, Thăng đem đầu chữa cháy.Năm Đinh-mùi tháng chín,Liễu Thăng tự Khâu-ôn tiến sang[1],Mộc Thạnh tự Vân-nam kéo đến.Ta đã điều binh thủ hiểm, để ngăn lối Bắc-quân,Ta lại sai tướng chẹn ngang, để tuyệt đường lương-đạo.Mười-tám, Liễu Thăng thua ở Chi-lăng[2],Hai-mươi, Liễu Thăng chết ở Mã-yên,Hai-mươi-lăm, Lương Minh trận vong,Hai-mươi-tám, Lý Khánh tự vẫn,Lưỡi dao ta đang sắc,Ngọn giáo giặc phải lùi,Lại thêm quân bốn mặt vây thànhHẹn đến rằm tháng mười diệt tặc.Sĩ-tốt ra oai tì-hổ,Thần-thứ đủ mặt trảo nha.Gươm mài đá, đá núi cũng mòn,Voi uống nước, nước sông phải cạn.Đánh một trận sạch không kinh-ngạc.Đánh hai trận tan-tác chim-muông.Cơn gió to trút sạch lá khô,Tổ kiến hổng sụt toang đê cũ.Thôi Tụ phải quỳ mà xin lỗi,Hoàng Phúc tự trói để hàng.Lạng-giang, Lạng-sơn, thây chất đầy đồng,Xương-giang, Bình-than, máu trôi đỏ nước.Ghê-gớm thay! sắc phong-vân phải đổi,Thảm-đạm thay! sáng nhật-nguyệt phải mờ.Binh Vân-nam nghẻn ở Lê-hoa, sợ mà mất mật.Quân Mộc Thạnh tan chưng Cần-trạm, chạy để thoát thân,Suối máu Lãnh-câu, nước sông rền-rĩ,Thành xương Đan-xá, cỏ nội đầm-đìa.Hai mặt cứu-binh, cắm đầu trốn chạy,Các thành cùng khấu, cởi giáp xuống đầu.Bắt tướng giặc mang về, nó đã vẫy đuôi phục tội,Thể lòng trời bất sát, ta cũng mở đường hiếu sinh.Mã Kỳ, Phương Chính, cấp cho năm trăm chiếc thuyền, ra đến bể chưa thôi trống ngực,Vương Thông, Mã Anh, phát cho vài nghìn cỗ ngựa, về đến Tàu còn đổ mồ-hôi.Nó đã sợ chết cầu hòa, mở lòng thú-phục,Ta muốn toàn quân làm cốt, cả nước nghỉ-ngơi.Thế mới là mưu-kế thật khôn,Vả lại suốt xưa nay chưa có.Giang-san từ đây mở mặt,Xã-tắc từ đây vững-bền.Nhất-nguyệt hối mà lại minh,Kiền-khôn bĩ mà lại thái.Nền vạn thế xây nên chăn-chắn.Thẹn nghìn thu rửa sạch làu-làu.Thế là nhờ trời đất tổ-tông khôn-thiêng giúp-đỡ cho nước ta vậy.Than ôi!Vẫy vùng một mảnh nhung-y, nên công đại định.Phẳng-lặng bốn bề thái-vũ, mở hội vĩnh-thanh,Bá cáo xa gần,Ngỏ cùng nghe biết.
(Nguồn: Wikipedia)
